Heil og sæl ágætu hlustendur. Hlaðvarp Málfarslögreglunnar gengur nú í einhvers konar endurnýjun lífdaga. Ég lýsti því samt aldrei yfir að það væri dautt, eða að ég væri hættur þessu – ég tók mér bara góða pásu. Nú er henni lokið. En hvort þættir verða gefnir út reglulega upp frá þessu verður bara að koma í ljós.
Í nítjánda þætti verður leitast við að svara bréfum og skilaboðum frá hlustendum og lesendum. Við veltum fyrir okkur nöfnum húsa og manna. Og í lok þáttarins fáum við stútfullan pakka af íþróttum.
Mér barst til eyrna hugtakið hreint lak. Ég hef ekki heyrt þetta hugtak áður í yfirfærðu merkingunni sem ég ætla að fjalla um hér. Enda er það notað í íþróttamáli – og ég fylgist ekki mikið með íþróttum.
Það er talað um að markvörður, aðallega í fótbolta, samkvæmt leitarniðurstöðum á Google, sé með hreint lak þegar honum tekst að halda markinu hreinu, þ.e.a.s. að verja öll skot sem koma að markinu.
En hvað er þetta hreina lak?
Þetta er bein þýðing úr ensku, eins og margt annað. Allt í lagi með það. En þetta er bara ekki rétt þýðing. Þetta er einn stór misskilningur.
Enska hugtakið er clean sheet, líka notað í fótboltamáli. (Og hér má minnast á að knattspyrna er óþarfa orð. Tölum heldur um fótbolta. En förum ekki nánar út í það hér).
Clean sheet þýðir vissulega hreint lak.
En sheet getur líka þýtt blað eða pappírsörk, auk nokkurra annarra orða. Og það er rétta þýðingin í þessu tilfelli.
Því enska hugtakið er frá þeim tímum þar sem tölvutæknin var ekki til (eða ekki eins langt komin og í dag) og það þurfti að nota blað og blýant eða penna til að skrifa niður markafjöldann og aðra tölfræði úr leiknum.
Og ef liðin voru búin að verja öll mörk í leiknum voru blöðin með markatölunum alveg hrein, laus við krot og merki.
Og þetta, krakkar mínir, er sagan af hreina lakinu.
Ég þarf oft að fylla út form á netinu. Við þurfum þess öll einhverntíma ef við notum internetið. Við þurfum að gera það þegar við verslum á netinu. Eða þegar við sækjum um styrki eða atvinnu eða þegar við opnum reikninga á vefsíðum sem krefjast innskráningar. Eða bara hvenær sem við þurfum að gefa einhverjar persónuupplýsingar um okkur.
Það fyrsta sem við erum beðin um í svona eyðublöðum er yfirleitt nafnið okkar. Án þess erum við ekkert.
En það er mismunandi hversu vel fram sett og notendavæn þessi form og eyðublöð eru á íslenskum vefsíðum. Verst eru eyðublöðin þar sem beðið er um fornafn og eftirnafn i mismunandi reiti.
Nei… afsakið. Verst eru eyðublöðin þar sem beðið er um fyrra nafn (eða fornafn) í einn reit, seinna nafn (eða millinafn) í annan reit og eftirnafn í þriðja reitinn.
Það er ekkert til í íslenskri mannanafnahefð sem heitir fornafn eða eftirnafn. Komum nánar að því á eftir.
Á íslenskum vefsíðum er of algengt að svona form og eyðublöð séu afrituð beint úr ensku. Við eigum ekki að þurfa fleiri en einn reit til að gefa upp nafnið okkar, ef við erum á íslenskum vefsíðum. Það er bara þannig.
Íslensk nafnahefð er þannig að við röðum nöfnum í stafrófsröð eftir fyrsta nafni. Sem heitir reyndar ekki fyrsta nafn, heldur eiginnafn eða fyrra eiginnafn. Og aftur: Við eigum ekki að þurfa að gefa upp fornöfn, millinöfn og eftirnöfn hvert í sinn reitinn þegar við fyllum út þessi form. Það er nóg, eða á að vera nóg fyrir okkur, ef við erum á Íslandi, að nota íslenskar vefsíður, að gefa upp fullt nafn í einum og sama reitnum. En það eru bara ekki allir vefstjórar eða vefeigendur sem gera sér grein fyrir því.
Og það er líka þetta með íslensku nafnahefðina og orðfarið í kringum hana. Ég held að það átti sig ekki öll um hvað er verið að tala þegar það er talað um fyrra nafn, seinna nafn, millinafn og eftirnafn. Það eru ekki margir Íslendingar sem bera millinöfn. (Ég get þó ekki vitnað í neina tölfræði sem bendir á það).
Það eru heldur ekki mörg sem bera ættarnöfn á Íslandi. Þau eru eiginlega bönnuð, nema að uppfylltum mjög ströngum skilyrðum. Íslenskir ríkisborgarar mega ekki taka upp ættarnafn maka síns. Það má hins vegar taka ættarnafnið upp sem millinafn. Komum nánar að því á eftir hvernig millinöfn virka.
Tökum tvo þekkta Íslendinga sem dæmi. Þau heita:
Þórdís Kolbrún Reykfjörð Gylfadóttir. Hún er utanríkisráðherra, þegar þetta er tekið upp.
Sigurður Ingi Jóhannesson. Hann er formaður Framsóknarflokksins og innviðaráðherra.
Eginnöfn
Eiginnöfn eru nöfn sem skylt er að gefa börnum fyrir sex mánaða aldur. Þau mega vera í mesta lagi þrjú.
Sigurður Ingi og Þórdís Kolbrún bera t.d. bæði tvö eiginnöfn; fyrra og seinna eiginnafn.
Millinöfn
Almenn millinöfn
Millinafn er næstum því eins og ættarnafn. Það er þó aðeins meira frelsi í þeim. Þau eru þannig að fólk getur borið þau óháð kyni. Og hver sem er má bera millinafn, öfugt við ættarnöfn. Og það er ekki skylda að gefa börnum millinöfn.
Ef fólk ber millinafn mega eiginnöfn þess vera í mesta lagi tvö.
Millinöfn skulu dregin af íslenskum orðstofnum eða hafa unnið sér sess í íslensku, en þó ekki hafa nefnifallsendingu.
Þórdís Kolbrún ber til dæmis millinafnið Reykfjörð. En Sigurður Ingi ber ekkert millinafn.
Sérstök millinöfn
En svo flækist þetta aðeins, því það eru til almenn millinöfn og sérstök millinöfn. Þau sem ég talaði um hér áðan eru almenn millinöfn.
Sérstök millinöfn eru þannig að það má bera þau, þó þau séu ekki íslensk að uppruna, ef nákominn ættingi, t.d. systkini, foreldri, afi eða amma, ber nafnið eða hefur borið það áður.
Þau sem bera ættarnafn mega breyta því í millinafn.
Þau sem bera ekki ættarnafn, en eiga rétt á því mega taka ættarnafnið upp sem millinafn. Líka þau sem eiga nákomna ættingja eða maka með ættarnafnið.
Og eiginnafn foreldris í eignarfalli er líka hægt að nota sem millinafn. Börn Jóns og Guðrúnar gætu til dæmis heitið Sigurður Guðrúnar Jónsson, Sigurður Jóns Guðrúnarson eða Anna Jóns Guðrúnardóttir eða Anna Guðrúnar Jónsdóttir. Í þessum dæmum eru nöfnin Jóns og Guðrúnar millinöfn.
Kenninöfn
Áður en við snúum okkur að kenninöfnum er vert að minnast á það aftur að það er ekkert til í íslenskri mannanafnahefð sem heitir eftirnafn. Þetta heitir kenninafn en ekki eftirnafn.
Á Íslandi er algengast að kennnöfn séu nöfn foreldra okkar í eignarfalli, ásamt endingunni -son eða -dóttir. Oftast eru það nöfn feðra okkar en það geta líka verið nöfn mæðra okkar. Og það er líka leyfilegt að nota bæði nöfn föður og móður.
Börn Jóns og Guðrúnar sem ég minntist á áðan gætu til dæmis heitið Anna Jónsdóttir Guðrúnardóttir, Anna Guðrúnardóttir Jónsdóttir, Sigurður Guðrúnarson Jónsson eða Sigurður Jónsson Guðrúnarson.
Þau sem bera ættarnöfn geta borið þau í stað kenninafns, sem og afkomendur þeirra. En það má ekki taka upp ný ættarnöfn á Íslandi. Ættarnafnberar mega líka kenna sig við föður og/eða móður ásamt því að nota ættarnafnið.
Hvað með útlendingana?
Útlendingar sem fá íslenskt ríkisfang mega halda nafni sínu óbreyttu. Þau mega líka taka upp eiginnöfn, millinafn eða kenninafn sem samræmist íslenskum reglum. Þau sem hafa fengið íslenskan ríkisborgararétt gegn því að breyta nafni sínu og taka upp íslenskt nafn geta sótt um að fá nafni sínu breytt til baka, að hluta eða öllu leyti.
Ef annað foreldri barns er eða hefur verið erlendur ríkisborgari má gefa barninu eiginnafn og/eða millinafn sem er gjaldgengt í heimalandi foreldrisins, þó að það sé ekki í samræmi við íslenskar nafnareglur. Barnið verður þó að fá a.m.k. eitt íslenskt nafn.
Erlendur ríkisborgari sem giftist Íslendingi má halda kenninafni eða ættarnafni sínu eða taka upp kenninafn maka síns.
Nánari upplýsingar:
Vonandi eru hlustendur einhverju nær um íslenska nafnahefð og orðfar í kringum hana. Þau sem vilja kynna sér hana betur geta nálgast tengla á síðu nítjánda þáttar Málfarslögreglunnar á vefnum Orðabókin.is.
Nú á dögunum var Hús íslenskunnar vígt og við sama tækifæri fékk það nafnið Edda, að undangenginni nafnasamkeppni.
Þegar samkeppnin var auglýst og þegar nýbúið var að opinbera nafnið fóru virkir í athugasemdum á flug, hvort sem það var á Facebook eða Twitter. Mörg veltu því fyrir sér hvort öll hús þyrftu að heita eitthvað. En vissulega var mismikil kaldhæðni á bakvið þessar pælingar. Svo ekki sé nú minnst á öll grínnöfnin sem fólk stakk upp á. Ég ætla ekki að tala um þau öll hér.
Hér má líka minnast á að Edda er ekki eina húsið sem heitir eitthvað. Hús hafa fengið nöfn áður. Eiginlega alveg frá því að mannfólkið byrjaði að byggja sér hús hafa þau fengið nöfn. Og Edda er heldur ekki eina húsið á Háskólasvæðinu sem fær nafn að lokinni nafnasamkeppni. Þannig var það líka með bygginguna Veröld – Hús Vigdísar.
En: Nei. Það þurfa ekki öll hús að heita eitthvað. Það er bara skemmtilegra. Það gerir þau líka að kennileitum. Svo er líka auðveldara að finna þau eða rata eftir þeim ef þau heita eitthvað. Jafnvel þó þau heiti það sama og fyrirtækið eða starfsemin sem er í þeim.
Götunöfn eru ágæt, svo langt sem þau ná. En ég veit ekkert alltaf við hvaða götu ég er staddur, og þaðan af síður við hvaða húsnúmer.
Vitum við til dæmis við hvaða götu Perlan er, án þess að fletta því upp á Google maps eða Já.is?
Hún er við Varmahlíð 1, bara svo því sé haldið til haga. Samkvæmt já.is
Og ef ég segi einhverjum að ég sé staddur við Arngrímsgötu 3, Kauptún 4, Hamraborg 2, Laugaveg 20b, Austurveg 3 eða Álfabakka 8 eru líklega ekki mörg sem mundu vita strax hvar ég væri. Nema þau væru með Google maps eða já.is við hendina. Og ég vissi ekki einu sinni þessi götunöfn og númer fyrr en eftir að ég fletti þeim upp á já.is.
En ég held að fleiri kveiki á perunni ef ég nefni Þjóðarbókhlöðuna, IKEA, Kópavogskirkju, Kalda bar, Krónuna á Selfossi eða bíóið þarna í Breiðholtinu.
Við getum öll haft skoðun á húsanöfnum. Sumum finnst nafn Eddu klisjukennt eða fyrirsjáanlegt. Það verður þá bara að hafa það. En ég held að þetta nafn eigi eftir að venjast vel.
En húsanöfn eru skemmtileg, þau lífga upp á tilveruna og ég vona að við eigum eftir að sjá nóg af þeim í framtíðinni.
Stutta svarið er: Ég veit það ekki. En ég held að þetta séu bara mismunandi afbrigði af sama orðinu. Fyrir mér þýða þessi orð um það bil það sama. Eina leiðin til að komast að því hvort svo er er að fletta því upp í nokkrum orðabókum.
Íslensk orðabók
Byrjum á Íslenskri orðabók á vefnum snara.is. Þar merkir svakalegur:
svakafenginn, ruddalegur
skelfilegur, sem vekur ótta, hroðalegur
klunnalegur, kauðalegur útlits þrútinn og rauður í andliti
Svaðalegur hefur merkinguna:
ruddalegur, hroðalegur.
Sem sagt nokkurn veginn það sama og svakalegur.
Samheitaorðabókin
Lítum þá í Íslenska samheitaorðabók, líka á Snöru.
Samheiti við svakalegur eru:
svakafenginn
herfilegur
hroðalegur
ógnvekjandi
rosalegur
skelfilegur
svaðalegur
grófur
Samheiti við svaðalegur eru:
grófur
ruddalegur
svakalegur
Hérna þýða orðin líka það sama. Eins og við vissum svo sem.
Til áherslu: slæmur, hrikalegur DÆMI: svaðalegt óveður
Sagan
En hvort er eldra, svakalegur eða svaðalegur? Ég hef alltaf haft á tilfinningunni að svaðalegur sé yngra, og þá ekki komið inn í málið fyrr en einhverntíma á síðustu 20-30 árum. En skoðum ritmálsheimildir. Byrjum á Ritmálssafni Orðabókar Háskólans.
Svakalegur kemur fyrst fyrir í Íslenskum þjóðsögum og æfintýrum Jóns Árnasonar, sem komu fyrst út árið 1862. Samkvæmt þessu er svakalegt því 85 árum yngra en svaðalegt. Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar stendru í sögunni um Guðbrand og Mókoll:
Varð Guðbrandur þess var og barði á honum; var hann og maður svakalegur og lítt gætinn þegar hann reiddist, en Kristján kærði það fyrir föður sínum.
Þá drekkur hann að jafnaði eina sjerríflösku, en þegar á hann svífur, gerist hann svakalegur og mundi mart hroðalegt vinna, ef eigi yrði við sjeð.
Á Tímaritavefnum sést líka tölfræði um notkun orðanna. Frá 1870 til u.þ.b. 1950-1960 er ekki mikill munur á tíðni þeirra. En eftir 1950 fer svakalegur að taka stórt stökk fram úr svaðalegum og verður meira notað upp frá því. Þannig að það er kannski ekki furða að ég hafi haft á tilfinningunni að svaðalegt væri yngra.
Sama niðurstaða fæst þegar orðin eru gúgluð. Þar skilar leitarorðið svakalegur um 711.000 niðurstöðum. En svaðalegur skilar bara 26.800 niðurstöðum.
En af hverju þá?
En það á eftir að svara spurningunni:
Af hverju segja sum svaðalega í stað svakalega?
Við vitum núna að svaðalegt er litlu eldra heldur en svakalegt.
Við vitum líka að svakalegt er meira notað en svaðalegt.
Og við vitum að þessi orð merkja u.þ.b. það sama.
En við vitum ekki (eða ég veit ekki) ennþá af hverju sumir segja svaðalegt en aðrir svakalegt. Og ég held að við eigum aldrei eftir að fá skýrt svar við því.
Ég hugsa að fólk noti bara þessi orð til að auka á litbrigðin, blæbrigðin eða stílinn í málinu, meðvitað eða ómeðvitað. Eins og við eigum hundruð orða yfir snjó, sjó og ýmiss konar veður, sem við notum til mismunandi stílbrigða, til að lita tungumálið. Því það er allt í lagi að það séu til fleiri en eitt orð yfir sama hlutinn eða fyrirbærið.
Eða eins og að stundum viljum við vera í bláum fötum en stundum viljum við vera í rauðum fötum eða svörtum, brúnum eða fjólubláum, allt eftir skapi, smekk eða tækifærum hverju sinni.
Þættinum hefur borist bréf. Eða ekki alveg bréf. Raunar er það athugasemd við orðið Rafskúta í Orðabókinni, frá ónefndum lesanda. Það er svohljóðandi:
Rafskúta er ekki hjól heldur bátur með seglum og rafmagnsmótor. Eruð þið algerir aular
Ég svaraði þessari athugasemd:
Takk fyrir ábendinguna.
Það er satt – maður hugsar vissulega líka um bát með segli og mótor þegar maður heyrir minnst á rafskútu.
En þetta hefur líka verið notað um rafmagnshlaupahjól. Það sést t.d. ef leitað er að orðinu „rafskúta“ á Google. Þá koma upp myndir og síður með rafmagnshlaupahjólum.
Það þarf s.s. ekki að vera að fólk sé „algjörir aular“ bara þó að það búi til nýja merkingu fyrir gömul orð. Þó að það sé auðvelt að kalla fólk illum nöfnum á bakvið tölvuskjá og nafnleynd á internetinu.
Þetta orð er s.s. til og fólk er að nota það út um allt, hvort sem okkur líkar það betur eða verr.
En ef okkur er illa við eitthvað orð (mér er sjálfum illa við fullt af orðum), þá er bara eitt að gera, og það er að nota þau ekki.
Og þú ert líka frábær.
Og annað svar barst frá sama lesanda:
Þakka þér fyrir póstinn
Ætlaði ekki að vera dónalegur en það er til íslenskt orð fyrir þetta og þó að illa talandi einstaklingar noti ensku þá er það ekki íslenska. Ennfremur þá er engin skilgreining á orðinu varðandi bát með seglum hjá ykkur þarf ekki að bæta því við skilgreininguna ef þið eruð orðabók. Eða er einungis ein skilgreining til?
Skv ykkar skilgreinig á að þetta sé víða notað vantar þá ekki orðin
Plís Fokk jú Póster ofl.
Í orðabókina? Sömu rök hljóta að eiga við þar.
Þessi orð eru mun meira notuð en rafskútuorðið, ásamt mörgum öðrum. Hvernig væri að orðabók sem þykist fjalla um íslensku haldi sig við hana og þori að taka afstöðu. Enska er enska þó hún sé borin fram með íslenskum hljóðtáknum
Svar óskast.
Og ég svaraði
Það er sjálfsagt að bæta skilgreiningu um bátinn við þetta orð í Orðabókinni. Og ég er m.a.s. búinn að því.
Ég skil hugmyndina sem þú hefur. Og ég er sammála þér – ég vil veg íslenskunnar sem mestan! Við megum ekki láta þetta tungumál deyja út. (Vil samt nefna að orð eru ekki borin fram með hljóðtáknum, heldur skrifuð með hljóðtáknum, en ég ætla ekki að hengja mig í smáatriði).
Við höldum tungumálinu meðal annars á lífi með nýsköpun – til dæmis með því að búa til ný orð yfir gamla og nýja hluti og hugtök, sama hver aðferðin við nýyrðasköpunina er. Þess vegna er rafskútan í Orðabókinni. Það þarf ekki endilega að vera bara til eitt orð yfir hvern hlut.
Í tilfelli rafskútunnar er notuð svokölluð aðlögun við nýyrðasmíðina. Hún er fullgild í íslensku og öðrum tungumálum við að búa til orð sem nú eru samþykkt í tungumálinu. Þá er orð af erlendum uppruna tekið inn í málið og lagað að íslensku málkerfi, þó að það beri þess merki að vera erlent. Scooter verður hér að skútu. Dæmi um fleiri orð smíðuð með þessari aðferð eru prestur, biskup, bíll, jeppi, gír, skáti, djass, popp, rokk, pítsa, spagettí og partí. Þessi orð eru öll viðurkennd í íslensku og eru í Íslenskri orðabók. Dæmi um íslensk orð sem hafa verið löguð að öðrum tungumálum eru saga og geysir.
Hér má líka velta fyrir sér mismunandi hlutverkum og tegundum orðabóka. Sumar þeirra leggja mesta áherslu á að segja hvernig við eigum að tala eða skrifa, eða hvernig höfundar þeirra eða ritstjórar vilja að við tjáum okkur, hvaða orð við notum o.s.frv.
Aðrar orðabækur lýsa því hvernig við tölum, skrifum eða tjáum okkur í raun og veru. Þessi orðabók er í síðarnefnda flokknum og leggur mesta áherslu á nýyrði og slangurorð. Ég tel mig því hafa verið ófeiminn við að taka afstöðu á þessum vef.
Það má líka minnast á að orð eins og fokk, fokking og sjitt, eru nú þegar í Íslenskri orðabók, frá 2007. (Svo skal böl bæta að benda á eitthvað annað!) Þau eru að vísu sögð óformleg eða merkt með tveimur spurningamerkjum, sem þýðir að þau eru „framandorð sem vafi leikur á hvort talist getur íslenskt, sletta“. En þau eru samt í Íslenskri orðabók.
Og það getur vel verið að einhverntíma bæti ég við þessum orðum sem þú nefnir. Því eins og ég sagði áður er hér lögð mest áhersla á slangur og nýyrði.
Málfarslögreglan heilsar í fyrsta sinn á árinu 2021.
Í upphafi síðasta árs kastaði ég áramótasprengju og stakk upp á því að við breyttum nöfnum eða númerum á áratugum. Nú langar mig til að kasta inn annarri sprengju og ræða aðeins um daganöfn.
Við þekkjum öll nöfn á vikudögunum. Sunnudagur, mánudagur, þriðjudagur, o.s.frv.
Daganöfnin eins og við þekkjum þau hafa verið við lýði á Íslandi frá því á 12. öld.
En áður en þau voru tekin upp hétu dagarnir:
Sunnudagur
Mánadagur
Týsdagur
Óðinsdagur
Þórsdagur
Frjádagur
Þvottadagur/laugardagur.
Eftir kristnitökuna tók kirkjan á Íslandi upp á því að breyta þessum nöfnum.
Sunnudagur skyldi heita drottinsdagur.
Mánadagur yrði annar dagur
Týsdagur þriðji dagur
Óðinsdagur yrði miðvikudagur
Þórsdagur fimmti dagur
Frjádagur skyldi heita föstudagur
En laugardagur fengi að halda nafninu sínu.
Þetta eru ófrumleg nöfn og leiðinleg. En allt fyrir Guð og kristnina.
Það var fyrst og fremst fyrir tilstilli Jóns Ögmundssonar, biskups á Hólum, sem þessi nafnabreyting gekk í gegn. Hún var þó ekki samþykkt að öllu leyti, því eins og við vitum fengu sunnudagur og mánudagur að halda nöfnum sínum. En það mátti ekkert minna á heiðinn sið á Íslandi. Kirkjan var allsráðandi og menn urðu að hugsa um guð og kirkjuna og ekki neitt annað!
En nú á dögum eru Íslendingar eru ekkert sérstaklega kristin þjóð lengur. Mig langar því að leggja til að við tökum aftur upp gömlu daganöfnin. Tölum um týsdag, óðinsdag, þórsdag og frjádag í staðinn fyrir þriðjudag, miðvikudag, fimmtudag og föstudag.
Þannig eru þessi nöfn ennþá hjá nágrannaþjóðum okkar, til dæmis í norðurlandamálunum og eins í ensku og þýsku. Þar heita dagarnir ennþá eftir fornum guðum.
Og svona til að friða þau sem kynnu að mótmæla þessari tillögu, þá þurfum við ekki að breyta þessu strax í dag eða á morgun, heldur getum við sett okkur einhvern aðlögunartíma. Þess vegna nokkur ár, þannig að kynslóðir sem nú eru að hefja lífið venjist nöfnunum, en leyfum gömlu nöfnunum smám saman að deyja út eftir því sem núlifandi kynslóðir hverfa af sjónarsviðinu.
Hugsum að minnsta kosti um þetta.
Heyrum því næst hvað hlustendur hafa að segja.
Bréf frá hlustendum
Þættinum hafa borist bréf. Það fyrra er svohljóðandi:
Orðtakið „að setja rass á laggir“ í merkingunni að gefast upp, hætta einhverju, þekkið þið það?
Ég hef ekki heyrt þetta orðtak.
En ég kannast aftur á móti vel við að setja eitthvað á laggirnar, sem þýðir að stofna eitthvað eða koma á fót nýrri starfsemi.
Í orðtakinu sem hlustandi spyr um er líklega verið að blanda þessu orðtaki saman við eitthvað annað orðtak; kannski það að renna á rassinn með eitthvað, sem þýðir að mistakast eða guggna á einhverju. Eða jafnvel að „beila“ á einhverju.
Ég fór líka að hugsa um þetta að setja eitthvað á laggirnar. Hverjar eru þessar laggir sem allt er sett á?
Í Íslenskri orðabók þýðir lögg m.a. „gróp í tunnustöfum sem tunnubotninn er felldur í“. Eða „endar tunnustafa sem ganga út fyrir botn og lok“.
Þegar botninn og lokið eru komin í tunnuna er hún tilbúin. Það er búið að setja þau á laggirnar á tunnustöfunum.
Þetta finnst mér a.m.k. líkleg skýring á orðtakinu setja eitthvað á laggirnar.
Seinna bréfið hljóðar svo:
Komið þið sæl…. ég er að leita að heiti yfir annan dag jóla.
Er búin að vera að leita en hef ekki fundið svar við því… Athuga hvort þið hafið svarið.
26. desember. Annar dagur jóla. Annar í jólum. Ég hef ekki heyrt neitt annað heiti á þessum degi.
Í Hátíðadagatali Íslensku Þjóðkirkjunnar nefnist 26. desember Stefánsdagur til minningar um fyrsta píslarvottinn, Stefán frumvott, en hann var grýttur til bana þennan dag á 1. öld.
Stundum er líka talað um jólarest eða rest frá og með þessum degi. Þ.e.a.s. restina eða afganginn af jólunum. Og menn byrja að óska hver öðrum gleðilegrar restar.
Annar í jólum, Stefánsdagur eða rest (eða jólarest) eru a.m.k. einu heitin sem ég hef heyrt á þessum degi.
Ef einhver veit betur um heiti þessa dags eða kannast við orðtakið setja rass á laggir, má viðkomandi gjarnan hafa samband, til dæmis í gegnum vefinn ordabokin.is eða í gegnum samfélagsmiðla Málfarslögreglunnar á Facebook eða Twitter.
En nú að því sem öll hafa beðið eftir: Úrslit úr kosningunni um orð ársins 2020.
Orð ársins 2020
Í byrjun nóvember síðastliðins tóku 40 orð þátt í fyrri umferð kosninganna um orð ársins 2020. Þau áttu það sameiginlegt að hafa bæst við orðabókina, orðabókin.is undanfarið ár, eða frá 1. nóvember 2019 – 31. október 2020. Af listanum mátti sjá að covid-19 faraldurinn var áberandi í orðanotkun á árinu, en orðin voru þessi, í stafrófsröð:
Mörg ansi skemmtileg og hnyttin orð. Tíu þeirra komust áfram í seinni umferðina. Hér verða þau lesin upp í röð eftir atkvæðafjölda í seinni umferðinni. Byrjum á 10. sæti og færum okkur upp listann.
10. Karen
9. Fjartý
8. Smitskömm
7. Samkomubann
6.Heimkomusmitgát
4-.5.Farsóttarþreyta
4-5.Sófasérfræðingur
3. Sóttkví
2. Kóviti
1. Fordæmalaus
En fordæmalaus merkir einhver eða eitthvað sem á sér ekki hliðstæðu, er áður óþekkt eða hefur aldrei gerst áður.
Orðið er ekki alveg nýtt af nálinni. Á vefnum Tímarit.is finnst dæmi um orðið allt frá árinu 1930. Elsta dæmið þar er frá 8. febrúar sama ár.
En eins og við munum var þetta orð mikið notað og varð að tískuorði vorið 2020 þegar Covid-19-faraldurinn var að hefja innreið sína. Það var mikið talað um að við lifðum á fordæmalausum tímum eða að þetta væru fordæmalausar aðstæður.
Þá eru hugmyndirnar ekki fleiri í bili.
Ég minni á vefinn ordabokin.is og samfélagsmiðla Málfarslögreglunnar á Facebook og á Twitter. Allt þetta er hægt að nota til að hafa samband.
Ég hvet ykkur til að fara varlega þarna úti á þessum fordæmalausu tímum.
Í þessum þætti ætla ég að varpa tveimur áramótasprengjum og stinga upp á viðamiklum breytingum á tungumálinu. Virkir í athugasemdum og frétta- og fjölmiðlamenn fá ókeypis íslenskukennslu. Og að lokum verður orð ársins 2019 afhjúpað. En við byrjum á afmæli.
Af-mæli
Afmæli eru yfirleitt gleðiefni. Afmæli er tiltekinn dagur mánaðar sem maður fæddist á. Það getur líka verið dagur sem einhver viðburður varð eða eitthvað fyrirtæki, stofnun eða félagasamtök tóku til starfa. Afmælisdagurinn er gott tilefni til að gera vel við sig í hópi vina og kunningja.
En orðið afmæli er ekki jafn skemmtilegt. Eftir því sem ég hugsa meira um þetta orð finnst mér það sífellt þunglyndislegra og meira niðurdrepandi.
Í orðinu felst að tiltekinn tími mælist af ævinni. Það minnir okkur á að ævin líður, við verðum ekkert yngri, þetta fer nú bráðum að verða búið hjá okkur.
Eða eins og Halldór Halldórsson orðar það árið 1958:
Ég hygg, að frummerking orðsins afmæli sé „afmældur tími“, en sé síðar haft um daginn þegar afmörkun tímans fer fram. Orðið er myndað af orðasambandinu mæla af eða sögninni afmæla, sem kunn er frá fyrri hluta 18. aldar.
Halldór Halldórsson. Örlög orðanna – Þættir um íslenzk orð og orðtök. 1958.
Orðið fæðingardagur hefur aftur á móti yfir sér léttara yfirbragð, eftir því sem ég hugsa meira um það.
Fæðingardagur er líka mun eldri í málinu en afmæli. Elsta dæmið um fæðingardag í Ritmálssafni orðabókar Háskólans er frá miðri eða seinni hluta 16. aldar. Elsta dæmi um afmæli í sama riti er hins vegar frá 17. – 18. öld.
Ég sé fyrir mér fund hjá siðanefnd kirkjunnar á Íslandi einhverntíma á 17. öld, þar sem ákveðið er að leggja niður orðið fæðingardag en taka upp afmæli í staðinn. Því það má ekki vera gaman á Íslandi. Menn mega ekki skemmta sér á fæðingardögum sínum. Kirkjan er allsráðandi og allir verða að hugsa um hana. Fundurinn hefur e.t.v. hljómað einhvernveginn svona:
Biskup: Sælir kæru fundarmenn. Sem biskup ber mér að stjórna þessum fundi og stýra honum. Velkomnir á þennan fund siðanefndar íslensku þjóðkirkjunnar. Borist hefur tillaga um að leggja niður orðið fæðingardagur en taka upp afmæli í staðinn. Því við viljum ekki að fólk skemmti sér, heldur minnist þess að lífið styttist sífellt. Það verður að hugsa um kirkjuna og pínu frelsara vors. Eru allir samþykkir þessari breytingu?
Fundarmenn: Já.
Afmæli og fæðingardagur merkja ekki alveg það sama. Skoðum aftur hvað Halldór Halldórsson segir:
Ég veit ekki, hvort mönnum er almennt ljóst, að orðin fæðingardagur og afmæli samsvara ekki hvort öðru nákvæmlega að merkingu. Orðið fæðingardagur er bæði haft um „daginn, sem maður fæðist“ og sama dag á ári hverju upp frá því. Orðið afmæli er hins vegar ekki haft um daginn, sem menn fæðast. Orðið afmæli er auk þess notað um minningardaga um atburði, félagastofnanir o.s.frv., t.d. 900 ára afmæli kristnitökunnar, 30 ára afmæli Alþýðusambandsins.
Halldór Halldórsson. Örlög orðanna – Þættir um íslenzk orð og orðtök. 1958.
Í staðinn fyrir að óska fólki til hamingju með afmælið legg ég til að við förum að dæmi helstu nágrannaþjóða okkar og óskum því til hamingju með fæðingardaginn. Sbr. Birthday í ensku, Fødselsdag í norðurlandamálum og Geburtstag í þýsku. En tölum áfram um afmæli þegar rætt er um stofndaga fyrirtækja, stofnana og félagasamtaka eða þegar við minnumst einhvers atburðar.
Ég vil því óska öllum sem ég þekki til hamingju með fæðingardaginn.
Nýr áratugur… eða ekki
Í þessum orðum sögðum er árið 2020 rétt nýgengið í garð. Við síðustu áramót breyttust tvær tölur í ártalinu. Tugurinn breyttist sem sagt úr einum í tvo. Sumir halda því fram að þar með sé byrjaður nýr áratugur. Aðrir segja að nýr áratugur byrji ekki fyrr en um næstu áramót.
Þetta virðist ætla að verða eilífðar deilumál meðal Íslendinga á tíu ára fresti. Svona eins og skaupið, að breyta klukkunni, banna flugelda, kirkjuheimsóknir barna og listamannalaun eru árleg umræða og vinsælt deiluefni í svartasta skammdeginu.
Við sem komin erum til vits og ára munum öll eftir umræðum um það hvenær aldamót yrðu, s.s. hvort þau yrðu árið 2000 eða 2001. Það varð tilefni langra deilna, blaðagreina og umræðna í sjónvarpi og útvarpi. Menn skiptust í tvær andstæðar fylkingar. Annað hvort voru menn í 2000 eða 2001 hópnum.
Sem betur fer voru samfélagsmiðlar ekki til þarna.
Eins og með orðið afmæli þarf íslenskt orðfar í kringum áratugi og aldur líka að vera leiðinlegt og minna okkur á að við erum ekki að verða neitt yngri, þetta er nú bráðum að vera búið hjá okkur.
Nú er sem sagt hafinn þriðji áratugur tuttugustuogfyrstu aldar. Í fljótu bragði gæti það virst vera 2030-og eitthvað. En nei, það er bara 2020-og eitthvað.
Orðfar um aldurinn okkar er líka þunglyndislegt og niðurdrepandi. Við erum gerð eldri en við erum. Fólk sem er 30-og eitthvað ára er á fertugsaldri, fólk sem er 40-og eitthvað ára er á fimmtugsaldri og svo framvegis.
Þetta með nýjan áratug eða ekki er ákveðið vandamál í íslensku. Því við eigum engin orð eins og the twenties í ensku, tyverne í dönsku eða die Zwanzigjahre í þýsku. Allt eru þetta orð yfir ártöl sem enda á 20 – 29. Að þessu leyti er íslenskan ekki nógu gagnsæ.
Ég vil því koma með tvær tillögur:
Annað hvort að við notum frekar orð eins og tuttuguárin um ár sem enda á 20-29, þrjátíuárin um ár sem enda á 30-39 og svo framvegis.
Eða að kalla áratugina það sama og spil í spilastokkum. Núllið yrði samt fyrsti áratugur aldarinnar. Svo kæmi ásinn, sem eru ár sem enda á 10-19, tvisturinn yrði þá notaður yfir ár sem enda á 20-29 og svo framvegis.
Ég held að báðar þessar tillögur séu gagnsærri en núverandi fyrirkomulag og augljósar þegar við erum farin að venjast þeim. Maður þarf þá ekki lengur að hugsa sig um og reikna út um hvað er verið að tala ef þetta yrði tekið upp.
Tökum dæmi um notkun
Ég veit ekki hvað hún er gömul, en ég gæti giskað á að hún sé á miðjum þrjátíuárunum.
Það þýðir að hún er um það bil 35 ára.
Þessi plata kom út einhverntíma í áttunni.
Þýðir að platan hafi komið út einhverntíma á árunum 1980-1989.
Erum við ekki öll sammála um að þetta sé betra fyrirkomulag?
Ég vil a.m.k. hvetja hlustendur til nota tuttuguárin, eða tvistinn, til að dreifa þessu orðalagi og koma því í almenna notkun fyrir þrjátíuárin.
Ókeypis ráð til virkra í athugasemdum
Hér eru tveir hlutir sem fara í taugarnar á mér.
Í fyrsta lagi: Það er ekki skrifað að á eftir orðunum þegar, sem og ef.
Það virðist kannski stundum hljóma þannig í daglegu talmáli. En við skrifum það ekki. Til dæmis eru eftirfarandi setningar rangar:
Mér brá þegar að ég mætti þér.
Sá sem að skrifaði þessa færslu ætti að skammast sín.
Nennirðu að kaupa mjólk ef að þú ferð út í búð?
Þið skiljið hvað ég meina.
Í öðru lagi: Ég hef óþægilega oft séð rangan rithátt á landi frænda vorra Svía. Á íslensku heitir landið þeirra Svíþjóð.
Sumir hafa einhverja tilhneigingu til að skjóta auka ð-i í nafnið á landinu og skrifa Svíðþjóð. Það er rangt.
Landið heitir Svíþjóð. S-V-Í-Þ-J-Ó-Ð. Ekki með neinu ð-i inni í orðinu.
Orð ársins
Fyrri umferð kosninganna um orð ársins 2019 hófst í byrjun nóvember. Þar fengu þátttakendur að velja fimm orð af sjötíu og gefa þeim stig frá einum upp í fimm.
Tíu stigahæstu orðin úr þessari atkvæðagreiðslu komust áfram í seinni umferðina. Sum þeirra voru áberandi í fréttum og þjóðmálaumræðu á árinu 2019. En önnur hafa verið til lengur.
Og orðin sem komust áfram eru eftirfarandi, lesin í stafrófsröð:
Stigahæsta orðið af þessum tíu verður valið orð ársins 2019. Og orðið sem hlaut flest atkvæði, eða 90 af 406 atkvæðum er Loftslagskvíði.
Skilgreining á orðinu á vefnum ordabokin.is er:
Tilfinning sem felur í sér kvíða, áhyggjur eða óvissu vegna loftslagsbreytinga. T.d. að jörðin og heimurinn séu alveg að líða undir lok vegna mengunar og loftslagsbreytinga.
Orðið er ekki alveg nýtt – ég hef fundið dæmi um það allt frá 2011. En það rímar vel við umræðuna á síðasta ári, þar sem loftslagsmál voru áberandi. Sumir eiga sjálfsagt eftir að finna þessu orði allt til foráttu, svona eins og orðinu hrútskýring, og sætta sig ekki við að orðið sé til yfir höfuð.
En með því að horfast í augu loftslagsvandann og gera eitthvað í málunum má vel vera að orðið verði óþarft eftir nokkur ár. En kannski verður það óþarft hvort sem er, þegar við verðum búin að eyðileggja jörðina. Hvað veit maður?
Ég vil a.m.k. hvetja hlustendur til að leggja sitt af mörkunum við að vernda umhverfið – og þannig losnum við kannski við loftslagskvíðann.
Að lokum
Þá er þessi þáttur senn á enda runninn. Eins og venjulega minni ég á vefinn ordabokin.is. Ég minni líka á samfélagsmiðla málfarslögreglunnar á Facebook og á Twitter. Þar getið þið komið hrósi, kvörtunum eða öðrum ábendingum á framfæri. Nú, eða stungið upp á nýjum orðum til að bæta við í Orðabókina.
Látið loftslagskvíðann ekki ná tökum á ykkur, þó það sé erfitt.
Málfarslögreglan snýr nú aftur úr nokkuð góðu og löngu sumarfríi. Það hefur ýmislegt gengið á sem hefur orðið til þess að þættirnir lögðust í dvala.
Ég hef til dæmis staðið í flutningum og er nú kominn í nýtt og fullkomið upptökustúdíó þar sem aðstæður til hljóðupptöku eru miklum mun betri en á gamla staðnum. Nú get ég haldið áfram með þessa þætti eins og vindurinn, eða jafnvel eins og enginn sé morgundagurinn. (Sem minnir mig á að fjalla um þessi orðtök einhverntíma. Eins og vindurinn. Eða eins og enginn sé morgundagurinn).
Það verður þó ekki í þessum þætti.
En áfram með smjörið.
Hrós þáttarins
Við byrjum á smá hrósi.
Menn geta haft ýmsar skoðanir á Kóka kóla. Besta gosdrykk í heimi, segja sumir. Ameríska auðvaldsdrykknum, segja aðrir. Táknmynd fyrir allt slæmt sem kemur frá Ameríku og er að eyðileggja íslenska siði og menningu.
Sumir elska þennan drykk. Aðrir elska að hata hann.
En hrós dagsins fær fyrirtækið Coca-Cola European Partners Ísland (hér skulum við ekki ræða um nafnið á fyrirtækinu). Því skömmu eftir að síðasti þáttur fór í loftið bárust þær fréttir að fyrirtækið hefði ákveðið að skipta erlendu heiti á einni af framleiðsluvörum sínum út fyrir íslenskt – eða eins mikið og hægt var að gera. Því Coca-Cola Zero Sykur varð Coca-Cola án sykurs.
Áfram íslenska!
Áhrif orða og málfátækt
Það er magnað hvað orð geta haft mikil tilfinningaleg áhrif á fólk. Og þá er ég ekki að tala um orð í samhengi, í ræðu og riti eins og þessi sem ég er að segja núna, heldur einstök orð, eins og þau standa í orðabókinni. Orð eins og sími, flugvél, penni, brauðrist, málverk. Ég gæti nefnt hátt í 100.000 orð í viðbót.
Ég er í hóp á Facebook sem heitir Málvöndunarþátturinn. Á dögunum var þar umræða um orðið flugviskubit. Flugviskubit er samviskubit sem flugfarþegar fá yfir því að ferðast með flugvél, vegna slæmra umhverfisáhrifa frá flugferðum. Skemmtilegt og hnyttið orð, finnst mér. En það eru ekki allir sammála því.
Því mönnum var heitt í hamsi þarna í Málvöndunarþættinum. Gífurlega heitt. Virkir í athugasemdum eru reiðir. Menn tóku upp heykvíslarnar og vildu hefna sín. Fara niður á Austurvöll og mótmæla. Sumir kalla þetta orðskrípi. Sumum var meira að segja svo heitt í hamsi að þeir settu reiðikall við spurninguna um orðið.
Hlustum á nokkur dæmi:
„Ömurlegt“
„Fáviskubit er algengt meindýr í áróðursherferðum. Samviska er þýðingarlán úr conscientia. Orðskrípið flugviskubit er myndað með tilliti til hljóms en ekki hugsunar. Þess vegna er það misheppnað.“
„Hverslags vitleysa er þetta eiginlega? Á þetta að vera íslenskt orð og ef svo er hvað þýðir það eiginlega mér er spurn?“
„Mér finnst flugviskubit alveg rosalega vont orð og ekki í neinu samhengi við það að skammast sín fyrir að fljúga oft. Hvað er flugviska?“
„Hvað þýðir þetta orðskrípi eiginlega?!“
„Flugviska er ónothæft orð. Það er villandi, skýrir sig ekki sjálft, á að merkja allt annað en það segir.“
„sammála. Afspyrnu asnalegt orðskrípi sem þýðir ekkert.“
„„Flugviskubit“ er augljóslega mjög villandi hugtak yfir fyrirbæri sem áður hefur verið nefnt „flugskömm“. Sá sem hefur flugvisku hlýtur að vera „flugvitur“, þ.e. hann hlýtur að hafa mikla þekkingu á og reynslu af flugi.“
„Flugviskubit? Eitthvað sem bítur í flugviskuna? Hvað merkir flugviska? Hvor býr yfir flugvisku, flugmaðurinn með sitt vit á eðli flugs og flugvéla eða flugfarþeginn sem veit lítið annað um flug og flugvélar heldur en það hvernig flugvélar líta út og hvar farþegasætin er að finna? Orðskrípið „flugviskubit“ er m.ö.o. byggt á misskilningi. Þegar hafa komið fram nothæf orð um fyrirbærið, s.s. flugskömm, flugskömmusta o.s.frv.“
Þið verðið að afsaka, en ég kemst ekki hjá því að lesa þessar athugasemdir virkra öðruvísi en með gömlukallaröddum.
En þetta er greinilega hitamál. Það tekur tíma að venjast nýyrðum í málinu. Við tökum þau ekki í sátt fyrr en við vitum hvað þau þýða. Og jafnvel ekki þá.
Ég hef til dæmis fengið nokkur skilaboð frá lesendum orðabókarinnar um orðið hrútskýring. Sumir virðast einfaldlega ekki vera sáttir við að það sé til yfir höfuð.
Í fréttinni komu meðal annars við sögu orðin Hámhorf og Höskuldarviðvörun. Og Virkir fóru á flug í athugasemdakerfinu. Einn bendir á þessi skemmtilegu nýyrði. Og annar svarar:
Kalla það nú frekar málfátækt „blaðamanns“ „Hámhorf“ = ? „Ágætishliðarverkun“ = ? eða „höskuldarviðvaranir“ = ? Maraþonáhorf, Aukavirkni, og Upplýsingaleki… allt fyrir hendi án þess að blaðaður [svo] viti af því, eða þekkir íslensku ekki betur kannski hvað veit maður….
Í áðurnefndum Málvöndunarþætti á Facebook hneykslast svo annar á þessum sömu orðum. Viðrar jafnvel þá hugmynd að þessi orðanotkun sé til komin vegna þess að viðkomandi blaðamaður hafi „flosnað upp úr barnaskóla 10 eða 11 ára vegna tregðu í höfði“.
Æi… virk í athugasemdum! Þið eruð stundum svo fyndin!
Hvað sjálfan mig snertir, þá var ég aldrei sáttur við orðið þúsöld, sem þýðir þúsund ár. Og mér tókst aldrei almennilega að venjast því að kalla internetið alnetið. Mér finnst orðin brúðkaupsfínn, lasarus og bumbubúi vera skemmtilega óþolandi. Og svona fyrst ég er byrjaður, þá hef ég aldrei kunnað almennilega við orðin duttlungar og duttlungafullur.
Það er einmitt snilldin við íslensku (og raunar flest tungumál) að það er hægt að nota fleiri en eitt orð yfir sama hlut eða hugtak. Það ber ekki endilega vott um „málfátækt „blaðamanns““ að nota orðin hámhorf og höskuldarviðvörun, heldur fremur hið gagnstæða. Nýyrðin í fréttinni um streymisveitu Disney eru skemmtileg viðbót við íslensku. Og orðin sem viðkomandi virkur í athugasemdum benti á eru líka prýðisgóð.
Við megum vissulega hafa skoðun á því hvort nýyrði séu vel eða illa heppnuð, óþolandi eða ekki. Ef við erum ósátt við tilvist þeirra eða finnst þau misheppnuð, þá bara notum við þau ekki. Við getum þá líka bent á önnur orð sem okkur finnst betur heppnuð og jafnvel hvatt aðra til að nota í staðinn.
Það þarf ekki að vera bara eitt orð til yfir hvern hlut eða hugtak. Verum frekar ánægð með að einhver skuli búa til nýyrði og að aðrir noti þau. Þannig lifir og dafnar tungumálið. Íslenskan þarf á því að halda.
Orð ársins
Nú er farið að síga á seinni hluta ársins 2019. Það þýðir bara eitt: Það er kominn tími til að velja orð ársins.
Sjötíu orð keppast um titilinn orð ársins 2019 á vefnum orðabókin.is. Í fyrri umferð kosninganna, sem nú stendur yfir, má velja fimm orð og gefa þeim stig frá einum upp í fimm. Tíu stigahæstu orðin komast áfram í seinni umferð kosninganna, sem hefst í byrjun desember.
Á vefnum ordabokin.is má nálgast tengil í atkvæðagreiðsluseðilinn – og eru hlustendur hvattir til að nýta atkvæðisrétt sinn og hafa þannig áhrif á framtíð íslenskunnar.
Þessi þáttur er þá senn á enda runninn.
Ég vil hvetja hlustendur til að gefa raddsýni á vefnum samromur.is og auka þannig möguleika íslenskunnar til að lifa af í stafrænum heimi.
Ég minni að lokum á samfélagsmiðla Málfarslögreglunnar á Facebook og Twitter. Tengla í þá ásamt fleira skemmtilegu og spennandi efni eru aðgengilegir á vefnum ordabokin.is.
