Kosningu um orð ársins 2022 hjá Orðabókinni er nú lokið. Sigurvegarinn í kosningunni er Hleðslukvíði.
Hleðslukvíði er tilfinning sem eigendur rafmagnsbíla og rafmagnshjóla kannast við þegar þau óttast að komast ekki á leiðarenda með orkunni sem er eftir á batteríinu.
Við könnumst líka við þessa tilfinningu þegar við höfum áhyggjur af því að rafhlaðan í símanum tæmist við óheppilegar aðstæður, t.d. úti á djamminu eða á ferðalögum þar sem engin rafmagnsinnstunga er nærri.
Þakka öllum sem tóku þátt í kosningunni. Verið dugleg að búa til ný orð árið 2023.
Og ég lofa að skrifa um eitthvað annað en orð ársins á þennan vef á þessu ári, og hafa hann virkari en á því síðasta. Það verður ekki erfitt.
Málfarslögreglan heilsar í fyrsta sinn á árinu 2021.
Í upphafi síðasta árs kastaði ég áramótasprengju og stakk upp á því að við breyttum nöfnum eða númerum á áratugum. Nú langar mig til að kasta inn annarri sprengju og ræða aðeins um daganöfn.
Við þekkjum öll nöfn á vikudögunum. Sunnudagur, mánudagur, þriðjudagur, o.s.frv.
Daganöfnin eins og við þekkjum þau hafa verið við lýði á Íslandi frá því á 12. öld.
En áður en þau voru tekin upp hétu dagarnir:
Sunnudagur
Mánadagur
Týsdagur
Óðinsdagur
Þórsdagur
Frjádagur
Þvottadagur/laugardagur.
Eftir kristnitökuna tók kirkjan á Íslandi upp á því að breyta þessum nöfnum.
Sunnudagur skyldi heita drottinsdagur.
Mánadagur yrði annar dagur
Týsdagur þriðji dagur
Óðinsdagur yrði miðvikudagur
Þórsdagur fimmti dagur
Frjádagur skyldi heita föstudagur
En laugardagur fengi að halda nafninu sínu.
Þetta eru ófrumleg nöfn og leiðinleg. En allt fyrir Guð og kristnina.
Það var fyrst og fremst fyrir tilstilli Jóns Ögmundssonar, biskups á Hólum, sem þessi nafnabreyting gekk í gegn. Hún var þó ekki samþykkt að öllu leyti, því eins og við vitum fengu sunnudagur og mánudagur að halda nöfnum sínum. En það mátti ekkert minna á heiðinn sið á Íslandi. Kirkjan var allsráðandi og menn urðu að hugsa um guð og kirkjuna og ekki neitt annað!
En nú á dögum eru Íslendingar eru ekkert sérstaklega kristin þjóð lengur. Mig langar því að leggja til að við tökum aftur upp gömlu daganöfnin. Tölum um týsdag, óðinsdag, þórsdag og frjádag í staðinn fyrir þriðjudag, miðvikudag, fimmtudag og föstudag.
Þannig eru þessi nöfn ennþá hjá nágrannaþjóðum okkar, til dæmis í norðurlandamálunum og eins í ensku og þýsku. Þar heita dagarnir ennþá eftir fornum guðum.
Og svona til að friða þau sem kynnu að mótmæla þessari tillögu, þá þurfum við ekki að breyta þessu strax í dag eða á morgun, heldur getum við sett okkur einhvern aðlögunartíma. Þess vegna nokkur ár, þannig að kynslóðir sem nú eru að hefja lífið venjist nöfnunum, en leyfum gömlu nöfnunum smám saman að deyja út eftir því sem núlifandi kynslóðir hverfa af sjónarsviðinu.
Hugsum að minnsta kosti um þetta.
Heyrum því næst hvað hlustendur hafa að segja.
Bréf frá hlustendum
Þættinum hafa borist bréf. Það fyrra er svohljóðandi:
Orðtakið „að setja rass á laggir“ í merkingunni að gefast upp, hætta einhverju, þekkið þið það?
Ég hef ekki heyrt þetta orðtak.
En ég kannast aftur á móti vel við að setja eitthvað á laggirnar, sem þýðir að stofna eitthvað eða koma á fót nýrri starfsemi.
Í orðtakinu sem hlustandi spyr um er líklega verið að blanda þessu orðtaki saman við eitthvað annað orðtak; kannski það að renna á rassinn með eitthvað, sem þýðir að mistakast eða guggna á einhverju. Eða jafnvel að „beila“ á einhverju.
Ég fór líka að hugsa um þetta að setja eitthvað á laggirnar. Hverjar eru þessar laggir sem allt er sett á?
Í Íslenskri orðabók þýðir lögg m.a. „gróp í tunnustöfum sem tunnubotninn er felldur í“. Eða „endar tunnustafa sem ganga út fyrir botn og lok“.
Þegar botninn og lokið eru komin í tunnuna er hún tilbúin. Það er búið að setja þau á laggirnar á tunnustöfunum.
Þetta finnst mér a.m.k. líkleg skýring á orðtakinu setja eitthvað á laggirnar.
Seinna bréfið hljóðar svo:
Komið þið sæl…. ég er að leita að heiti yfir annan dag jóla.
Er búin að vera að leita en hef ekki fundið svar við því… Athuga hvort þið hafið svarið.
26. desember. Annar dagur jóla. Annar í jólum. Ég hef ekki heyrt neitt annað heiti á þessum degi.
Í Hátíðadagatali Íslensku Þjóðkirkjunnar nefnist 26. desember Stefánsdagur til minningar um fyrsta píslarvottinn, Stefán frumvott, en hann var grýttur til bana þennan dag á 1. öld.
Stundum er líka talað um jólarest eða rest frá og með þessum degi. Þ.e.a.s. restina eða afganginn af jólunum. Og menn byrja að óska hver öðrum gleðilegrar restar.
Annar í jólum, Stefánsdagur eða rest (eða jólarest) eru a.m.k. einu heitin sem ég hef heyrt á þessum degi.
Ef einhver veit betur um heiti þessa dags eða kannast við orðtakið setja rass á laggir, má viðkomandi gjarnan hafa samband, til dæmis í gegnum vefinn ordabokin.is eða í gegnum samfélagsmiðla Málfarslögreglunnar á Facebook eða Twitter.
En nú að því sem öll hafa beðið eftir: Úrslit úr kosningunni um orð ársins 2020.
Orð ársins 2020
Í byrjun nóvember síðastliðins tóku 40 orð þátt í fyrri umferð kosninganna um orð ársins 2020. Þau áttu það sameiginlegt að hafa bæst við orðabókina, orðabókin.is undanfarið ár, eða frá 1. nóvember 2019 – 31. október 2020. Af listanum mátti sjá að covid-19 faraldurinn var áberandi í orðanotkun á árinu, en orðin voru þessi, í stafrófsröð:
Mörg ansi skemmtileg og hnyttin orð. Tíu þeirra komust áfram í seinni umferðina. Hér verða þau lesin upp í röð eftir atkvæðafjölda í seinni umferðinni. Byrjum á 10. sæti og færum okkur upp listann.
10. Karen
9. Fjartý
8. Smitskömm
7. Samkomubann
6.Heimkomusmitgát
4-.5.Farsóttarþreyta
4-5.Sófasérfræðingur
3. Sóttkví
2. Kóviti
1. Fordæmalaus
En fordæmalaus merkir einhver eða eitthvað sem á sér ekki hliðstæðu, er áður óþekkt eða hefur aldrei gerst áður.
Orðið er ekki alveg nýtt af nálinni. Á vefnum Tímarit.is finnst dæmi um orðið allt frá árinu 1930. Elsta dæmið þar er frá 8. febrúar sama ár.
En eins og við munum var þetta orð mikið notað og varð að tískuorði vorið 2020 þegar Covid-19-faraldurinn var að hefja innreið sína. Það var mikið talað um að við lifðum á fordæmalausum tímum eða að þetta væru fordæmalausar aðstæður.
Þá eru hugmyndirnar ekki fleiri í bili.
Ég minni á vefinn ordabokin.is og samfélagsmiðla Málfarslögreglunnar á Facebook og á Twitter. Allt þetta er hægt að nota til að hafa samband.
Ég hvet ykkur til að fara varlega þarna úti á þessum fordæmalausu tímum.
Málfarslögreglan snýr nú aftur úr nokkuð góðu og löngu sumarfríi. Það hefur ýmislegt gengið á sem hefur orðið til þess að þættirnir lögðust í dvala.
Ég hef til dæmis staðið í flutningum og er nú kominn í nýtt og fullkomið upptökustúdíó þar sem aðstæður til hljóðupptöku eru miklum mun betri en á gamla staðnum. Nú get ég haldið áfram með þessa þætti eins og vindurinn, eða jafnvel eins og enginn sé morgundagurinn. (Sem minnir mig á að fjalla um þessi orðtök einhverntíma. Eins og vindurinn. Eða eins og enginn sé morgundagurinn).
Það verður þó ekki í þessum þætti.
En áfram með smjörið.
Hrós þáttarins
Við byrjum á smá hrósi.
Menn geta haft ýmsar skoðanir á Kóka kóla. Besta gosdrykk í heimi, segja sumir. Ameríska auðvaldsdrykknum, segja aðrir. Táknmynd fyrir allt slæmt sem kemur frá Ameríku og er að eyðileggja íslenska siði og menningu.
Sumir elska þennan drykk. Aðrir elska að hata hann.
En hrós dagsins fær fyrirtækið Coca-Cola European Partners Ísland (hér skulum við ekki ræða um nafnið á fyrirtækinu). Því skömmu eftir að síðasti þáttur fór í loftið bárust þær fréttir að fyrirtækið hefði ákveðið að skipta erlendu heiti á einni af framleiðsluvörum sínum út fyrir íslenskt – eða eins mikið og hægt var að gera. Því Coca-Cola Zero Sykur varð Coca-Cola án sykurs.
Áfram íslenska!
Áhrif orða og málfátækt
Það er magnað hvað orð geta haft mikil tilfinningaleg áhrif á fólk. Og þá er ég ekki að tala um orð í samhengi, í ræðu og riti eins og þessi sem ég er að segja núna, heldur einstök orð, eins og þau standa í orðabókinni. Orð eins og sími, flugvél, penni, brauðrist, málverk. Ég gæti nefnt hátt í 100.000 orð í viðbót.
Ég er í hóp á Facebook sem heitir Málvöndunarþátturinn. Á dögunum var þar umræða um orðið flugviskubit. Flugviskubit er samviskubit sem flugfarþegar fá yfir því að ferðast með flugvél, vegna slæmra umhverfisáhrifa frá flugferðum. Skemmtilegt og hnyttið orð, finnst mér. En það eru ekki allir sammála því.
Því mönnum var heitt í hamsi þarna í Málvöndunarþættinum. Gífurlega heitt. Virkir í athugasemdum eru reiðir. Menn tóku upp heykvíslarnar og vildu hefna sín. Fara niður á Austurvöll og mótmæla. Sumir kalla þetta orðskrípi. Sumum var meira að segja svo heitt í hamsi að þeir settu reiðikall við spurninguna um orðið.
Hlustum á nokkur dæmi:
„Ömurlegt“
„Fáviskubit er algengt meindýr í áróðursherferðum. Samviska er þýðingarlán úr conscientia. Orðskrípið flugviskubit er myndað með tilliti til hljóms en ekki hugsunar. Þess vegna er það misheppnað.“
„Hverslags vitleysa er þetta eiginlega? Á þetta að vera íslenskt orð og ef svo er hvað þýðir það eiginlega mér er spurn?“
„Mér finnst flugviskubit alveg rosalega vont orð og ekki í neinu samhengi við það að skammast sín fyrir að fljúga oft. Hvað er flugviska?“
„Hvað þýðir þetta orðskrípi eiginlega?!“
„Flugviska er ónothæft orð. Það er villandi, skýrir sig ekki sjálft, á að merkja allt annað en það segir.“
„sammála. Afspyrnu asnalegt orðskrípi sem þýðir ekkert.“
„„Flugviskubit“ er augljóslega mjög villandi hugtak yfir fyrirbæri sem áður hefur verið nefnt „flugskömm“. Sá sem hefur flugvisku hlýtur að vera „flugvitur“, þ.e. hann hlýtur að hafa mikla þekkingu á og reynslu af flugi.“
„Flugviskubit? Eitthvað sem bítur í flugviskuna? Hvað merkir flugviska? Hvor býr yfir flugvisku, flugmaðurinn með sitt vit á eðli flugs og flugvéla eða flugfarþeginn sem veit lítið annað um flug og flugvélar heldur en það hvernig flugvélar líta út og hvar farþegasætin er að finna? Orðskrípið „flugviskubit“ er m.ö.o. byggt á misskilningi. Þegar hafa komið fram nothæf orð um fyrirbærið, s.s. flugskömm, flugskömmusta o.s.frv.“
Þið verðið að afsaka, en ég kemst ekki hjá því að lesa þessar athugasemdir virkra öðruvísi en með gömlukallaröddum.
En þetta er greinilega hitamál. Það tekur tíma að venjast nýyrðum í málinu. Við tökum þau ekki í sátt fyrr en við vitum hvað þau þýða. Og jafnvel ekki þá.
Ég hef til dæmis fengið nokkur skilaboð frá lesendum orðabókarinnar um orðið hrútskýring. Sumir virðast einfaldlega ekki vera sáttir við að það sé til yfir höfuð.
Í fréttinni komu meðal annars við sögu orðin Hámhorf og Höskuldarviðvörun. Og Virkir fóru á flug í athugasemdakerfinu. Einn bendir á þessi skemmtilegu nýyrði. Og annar svarar:
Kalla það nú frekar málfátækt „blaðamanns“ „Hámhorf“ = ? „Ágætishliðarverkun“ = ? eða „höskuldarviðvaranir“ = ? Maraþonáhorf, Aukavirkni, og Upplýsingaleki… allt fyrir hendi án þess að blaðaður [svo] viti af því, eða þekkir íslensku ekki betur kannski hvað veit maður….
Í áðurnefndum Málvöndunarþætti á Facebook hneykslast svo annar á þessum sömu orðum. Viðrar jafnvel þá hugmynd að þessi orðanotkun sé til komin vegna þess að viðkomandi blaðamaður hafi „flosnað upp úr barnaskóla 10 eða 11 ára vegna tregðu í höfði“.
Æi… virk í athugasemdum! Þið eruð stundum svo fyndin!
Hvað sjálfan mig snertir, þá var ég aldrei sáttur við orðið þúsöld, sem þýðir þúsund ár. Og mér tókst aldrei almennilega að venjast því að kalla internetið alnetið. Mér finnst orðin brúðkaupsfínn, lasarus og bumbubúi vera skemmtilega óþolandi. Og svona fyrst ég er byrjaður, þá hef ég aldrei kunnað almennilega við orðin duttlungar og duttlungafullur.
Það er einmitt snilldin við íslensku (og raunar flest tungumál) að það er hægt að nota fleiri en eitt orð yfir sama hlut eða hugtak. Það ber ekki endilega vott um „málfátækt „blaðamanns““ að nota orðin hámhorf og höskuldarviðvörun, heldur fremur hið gagnstæða. Nýyrðin í fréttinni um streymisveitu Disney eru skemmtileg viðbót við íslensku. Og orðin sem viðkomandi virkur í athugasemdum benti á eru líka prýðisgóð.
Við megum vissulega hafa skoðun á því hvort nýyrði séu vel eða illa heppnuð, óþolandi eða ekki. Ef við erum ósátt við tilvist þeirra eða finnst þau misheppnuð, þá bara notum við þau ekki. Við getum þá líka bent á önnur orð sem okkur finnst betur heppnuð og jafnvel hvatt aðra til að nota í staðinn.
Það þarf ekki að vera bara eitt orð til yfir hvern hlut eða hugtak. Verum frekar ánægð með að einhver skuli búa til nýyrði og að aðrir noti þau. Þannig lifir og dafnar tungumálið. Íslenskan þarf á því að halda.
Orð ársins
Nú er farið að síga á seinni hluta ársins 2019. Það þýðir bara eitt: Það er kominn tími til að velja orð ársins.
Sjötíu orð keppast um titilinn orð ársins 2019 á vefnum orðabókin.is. Í fyrri umferð kosninganna, sem nú stendur yfir, má velja fimm orð og gefa þeim stig frá einum upp í fimm. Tíu stigahæstu orðin komast áfram í seinni umferð kosninganna, sem hefst í byrjun desember.
Á vefnum ordabokin.is má nálgast tengil í atkvæðagreiðsluseðilinn – og eru hlustendur hvattir til að nýta atkvæðisrétt sinn og hafa þannig áhrif á framtíð íslenskunnar.
Þessi þáttur er þá senn á enda runninn.
Ég vil hvetja hlustendur til að gefa raddsýni á vefnum samromur.is og auka þannig möguleika íslenskunnar til að lifa af í stafrænum heimi.
Ég minni að lokum á samfélagsmiðla Málfarslögreglunnar á Facebook og Twitter. Tengla í þá ásamt fleira skemmtilegu og spennandi efni eru aðgengilegir á vefnum ordabokin.is.
Auk þess tilnefndi Árnastofnun sagnorðið plokka, í merkingunni að fara út að skokka og tína upp rusl í sömu ferð.
Fylgist með í næstu viku. Þá kemur út nýr hlaðvarpsþáttur, þar sem sagt verður frá því hvert orð ársins er í Orðabókinni. Kosningunni er formlega lokið og talning atkvæða stendur yfir.
Það er verst að atkvæðagreiðslan um orð ársins er of langt á veg komin til að þessi orð geti verið með. Helst langar mig til að hætta við hana og byrja upp á nýtt.
Að vissu leyti skil ég hvernig höfundum áramótaskaupsins líður.
Nú er bara að vona að Íslendingar verði ekki eins fljótir að gleyma þessari umræðu og þeir eru að gleyma öðrum stórum málum. Því eitthvað af þessum orðum á möguleika á að verða kosið orð næsta árs.
Seinni umferð kosninganna um orð ársins 2018 er opinberlega hafin.
Í henni má kjósa eitt af þeim tíu orðum sem fengu flest stig í fyrri umferðinni. Þau hafa ekki öll komið við sögu á þessu ári – sum þeirra hafa verið til talsvert lengi – en þau eiga það sameiginlegt að hafa komist í orðabókina á milli 1. nóvember 2017 og 31. október 2018.
Kosningin um orð ársins er nú í fullum gangi – hún stendur yfir þar til í byrjun desember.
Í fyrri umferð kosninganna er kosið milli allra orða sem hafa bæst við Orðabókina frá 1. nóvember 2017 til 1. nóvember 2018. Það er 51 orð.
Orðin hafa samt ekki öll komið til sögunnar á þessu ári. Sum þeirra voru áberandi í þjóðmálaumræðunni á árinu. Önnur fundust bara við vafur á vefnum og mér fannst þau eiga heima í Orðabókinni. Og sum eru komin til vegna ábendinga frá lesendum Orðabókarinnar.
Í fyrri umferðinni má velja allt að fimm orð og gefa þeim stig. Tíu stigahæstu orðin í lok umferðinnar komast áfram í seinni umferð.
Heilir og sælir ágætu hlustendur og verið velkomin í tíunda þátt málfarslögreglunnar.
Með þessum þætti hefst líka önnur þáttaröð, það er að segja ef miðað er við að hver þáttaröð nái yfir eitt ár.
Í þessum þætti verður fjallað um orð ársins. Virkir í athugasemdum fá sína hefðbundnu kennslustund, en við byrjum á nýjum íslenskum orðtökum, eða einu nýju íslensku orðtaki.
Að kasta handklæðinu
Íslensk orðtök eru skemmtileg. Þau auka blæbrigði málsins og gera það litríkara. En til að geta notað þau er gott að vita hvað stendur á bakvið þau.
Mörg vel þekkt íslensk orðtök eru upprunnin í atvinnuháttum sem tíðkuðust á Íslandi allt fram undir þarsíðustu aldamót. Menn láta til dæmis vaða á súðum, sitja við sinn keip, láta reka á reiðanum, fara ekki í grafgötur með eitthvað, fara á fjörurnar við einhvern og hafa bæði tögl og hagldir.
Þessi orðtök sem ég nefndi eru ættuð úr sjósókn og landbúnaði. Eftir því sem færri Íslendingar stunda þessar atvinnugreinar og gamlir atvinnuhættir hverfa missa þessi orðtök smám saman merkingu sína og menn ruglast jafnvel á þeim. Við búum ekki lengur í landbúnaðar- og sjávarútvegssamfélagi og því er eðlilegt að merkingin týnist.
Við megum samt ekki leggja árar í bát, heldur verðum við að róa öllum árum að því að fræða almenning og komandi kynslóðir um merkingu gamalla orðtaka og uppruna þeirra, svo merking þeirra fari ekki forgörðum. Því það er alltaf gott að geta brugðið fyrir sig góðum orðtökum til að krydda málið.
Og svo má líka búa til ný orðtök.
Á dögunum rakst ég til dæmis á orðtakið Kasta, eða henda inn handklæðinu. Það er frekar nýlega tilkomið inn í íslensku. Elsta dæmið sem ég fann var með aðstoð vefsins Tímarit.is. Þar eru elstu dæmin um orðtakið frá því í nóvember 2002.
Að kasta inn handklæðinu er bein þýðing úr enska orðtakinu throw in the towel og þýðir að gefast upp þegar maður er kominn í vonlausa stöðu og ekkert bíður manns nema ósigur.
Orðtakið er komið úr hnefaleikaíþróttinni, og hefur verið þekkt í ensku frá upphafi síðustu aldar, eða a.m.k. frá árinu 1913.
Orðtakið er vísun í það þegar boxari er að tapa í bardaga og þjálfari hans eða aðstoðarmaður kastar handklæði að andstæðingnum til merkis um að bardaganum sé lokið.
Ég fagna þessu nýja orðtaki, þó að það sé ættað beint úr ensku. Þetta er góð viðbót við orðtakaflóruna sem þegar er til í íslensku. Við megum ekki kasta inn handklæðinu og hætta að nota orðtök þó að menn gleymi ef til vill merkingu þeirra eftir því sem atvinnuhættir breytast. Þetta sýnir að íslenskan er ekki bara búin til og framleidd af sérfræðingum á skrifstofum, heldur tökum við öll þátt í að móta hana og skapa.
Næst á dagskrá er svo að búa til íslensk orðtök frá grunni en ekki bara þýða upp úr ensku. Ég hvet hlustendur hér með til að búa til og taka upp ný orðtök eftir þörfum, til að bragðbæta tungumálið og gera það líflegra.
Ókeypis ráð til virkra í athugasemdum
Áður fyrr í íslensku var gerður greinarmunur á framburði á i og y. Þessi munur er nú meira og minna horfinn úr framburðinum en er ennþá notaður í stafsetningu. Þeir sem vilja tjá sig í ritmáli þurfa að kynna sér vel reglur um notkun i og y. Því þær virðast ekki vera kenndar í þessum Skóla lífsins, sem margir virkir í athugasemdum hafa gengið í.
Hér eru nokkur orð sem eru skrifuð með einföldu i:
Beita
Leita
Fleiri
Finnst, t.d. í Mér finnst.
Nokkur orð sem eru skrifuð með y:
Áfrýja
Fyrir (Fyrra i-hljóðið er y og það seinna er einfalt i)
Mynd er alltaf með y. Í orðinu Ímynda er í-hljóðið skrifað með einföldu í en, y-hljóðið er skrifað með y.
Tengill í ritreglurnar fylgir með tíunda þætti á vefnum orðabókin.is.
Orð ársins 2017
Kosningin um orð ársins 2017 hófst 6. nóvember síðastliðinn. Í fyrri umferð mátti velja fimm orð af 56 og gefa þeim stig frá einum upp í fimm. 523 atkvæði bárust í fyrri umferðinni.
Tíu stigahæstu orðin komust komust áfram í aðra umferð. Þau eru, í öfugri stigaröð:
Kjánaprik
Hrútskýring
Snappari
Lúxusvandamál
Veipa
Þyrilsnælda
Epalhommi
Brómantík
Djammviskubit
Fössari
Í seinni umferðinni máttu þátttakendur kjósa eitt af þessum tíu orðum. Þar bárust 1266 atkvæði.
Og orðið sem fékk flest atkvæði í seinni umferð, eða 224, er djammviskubit. Það skoðast því réttkjörið orð ársins 2017 hjá Málfarslögreglunni.
Samkvæmt útskýringu á vefnum orðabókin.is er Djammviskubit það sama og samviskubit sem margir fá daginn eftir of mikla áfengisneyslu. Orðið er sett saman úr orðunum Djamm og Samviskubit.
Orðið er samt ekki alveg nýtt af nálinni. Elsta dæmi um orðið sem ég hef fundið er úr DV frá 7. júní 2005. Í blaðinu er dálkur sem heitir Heitasta slangrið. Þar er djammviskubit sagt vera samviskubit eftir djammið. Í sama dálki eru til dæmis nefnd orðin eiba, pepsívængir, blekaður og að taka Bó á þetta.
En það er nú önnur saga.
Hlustendur sem vilja kynna sér niðurstöður atkvæðagreiðslunnar nánar geta skoðað töflureiknisskjal sem fylgir með þessum þætti á vefnum orðabókin.is. Af sama vef geta hlustendur sent skilaboð ef þeim liggur eitthvað á hjarta.
Ef einhver þekkir eldri dæmi um orðið djammviskubit má viðkomandi gjarnan láta vita, til dæmis með því að hafa samband með aðstoð Facebook eða Twitter.
Ég þakka öllum fyrir þátttökuna í atkvæðagreiðslunni. Án ykkar hefði þetta aldrei orðið mögulegt.
Og hlustendum þakka ég fyrir áheyrnina, því nú er hugmyndabrunnurinn tæmdur í bili.
Heilir og sælir ágætu hlustendur og verið velkomin í níunda þátt Málfarslögreglunnar.
Í þessum þætti verður fjallað um jólatengt málfar og kosningar. En við byrjum á stórum og litlum stöfum.
Hástafir Og Lágstafir
Ég kaupi stundum geisladiska.
Já, þið heyrðuð rétt: Geisladiska á plastformi.
En ég hlusta samt aldrei á þá, því það fyrsta sem ég geri þegar ég tek þá úr plastinu er að stinga þeim í tölvuna og færa þá yfir á mp3-form. Til þess að koma þeim yfir á tölvutækt form nota ég margmiðlunarspilarann iTunes.
Stundum birtast sjálfkrafa upplýsingar um lög og flytjendur á diskinum sem einhver hefur sent í gagnagrunn sem iTunes tengist. Þá þarf maður ekki að hafa fyrir því sjálfur að slá inn þessar upplýsingar. Samvinna á netinu er góð – svona oftast nær, að minnsta kosti.
En sumir notendur iTunes hafa samt einn leiðindaávana. Hann er sá að skrifa stóran staf í upphafi hvers einasta orðs í heitum diska og laga.
Í ensku er þessi ritháttur af einhverjum ástæðum samþykktur, það „má“ nota stóran staf í upphafi hvers orðs í heitum laga, kvikmynda, bóka, listaverka og svo framvegis. Ég veit samt ekki alveg hverjar þessar reglur eru, en þegar ég byrjaði að læra ensku, einhverntíma á níunda áratug síðustu aldar tíðkaðist þessi ritregla ekki, svo ég muni. Ég lærði að það ætti almennt ekki að nota stóra stafi nema í upphafi setninga og í sérnöfnum, sem sagt um það bil eins og í íslensku.
Ég á aldrei eftir að venjast þessum rithætti fullkomlega. Eins og ég á aldrei eftir að venjast því að horfa á flugfreyjur fara yfir öryggisleiðbeiningar í flugvélum.
Svo hefur verið reynt að heimfæra þennan rithátt upp á íslensku. En ég get ekki samþykkt að lagaheiti, kvikmyndatitlar, bókatitlar eða hvers konar listaverka- eða hugverkanöfn á íslensku séu skrifuð með stórum upphafsstöfum í hverju orði. Nema ef þau innihalda sérnöfn.
Stórir stafir í upphafi hvers orðs slíta heildina einhvernveginn í sundur. Þegar hvert og eitt orð er skrifað með stórum staf finnst mér að það sé áhersla á hverju einasta orði.
Tökum sem dæmi lagið Komdu og skoðaðu í kistuna mína. Ef hvert orð í því væri með stórum upphafsstaf fyndist mér að lagið héti Komdu – Og – Skoðaðu – Í – Kistuna – Mína.
Eða Einu sinni á ágústkvöldi. Með þessum enska rithætti væri það Einu – Sinni – Á – Ágústkvöldi.
Þið skiljið vonandi hvað ég er að meina.
Ég hvet hlustendur til að halda í íslenskar ritreglur en ekki apa allt upp eftir útlenskum ritvenjum. Almenna ritreglan í íslensku er sú að nota ekki stóran upphafsstaf nema í upphafi setningar og í sérnöfnum.
Ráðlegging til virkra í athugasemdum beinist einkum til jólatrjáasala að þessu sinni.
Ég trúi því ekki að enn þá séu auglýstar jólatréssölur. Enn verra er samt þegar auglýstar eru jólatrésölur. En þeim fer sem betur fer fækkandi, sýnist mér.
Jólatréssala er samt gott og gilt orð ef það er bara eitt jólatré til sölu. En í flestum af þessum jólatréssölum eru fleiri en eitt jólatré á boðstólum. Réttara væri því að auglýsa jólatrjáasölu.
Hafið þetta í huga fyrir næstu jól, björgunarsveitamenn, skógræktarfólk og aðrir sem verslið með jólatré.
Orð ársins 2017
En þá að kosningum.
Nú er hafin seinni umferðin í kosningunni um orð ársins á ordabokin.is. Í seinni umferðinni er kosið á milli tíu stigahæstu orðanna úr fyrri umferðinni. Þessi orð eru, í stafrófsröð:
Brómantík
Djammviskubit
Epalhommi
Fössari
Hrútskýring
Kjánaprik
Lúxusvandamál
Snappari
Veipa
Þyrilsnælda
Orðið sem fær flest atkvæði fær titilinn orð ársins 2017.
Úrslit kosninganna verða kunngjörð í fyrsta þætti ársins 2018. Hlustendur eru hér með hvattir til að kjósa.
Tungubrjótur
Hér er að lokum einn tungubrjótur sem hlustendur geta japlað á með jólasteikinni, smákökunum og konfektinu:
Frá Nirði niðri í Norðfirði nyrðri.
Ég minni loks á vefinn ordabokin.is, sem og á Facebook– og Twittersíður Málfarslögreglunnar. Þar geta hlustendur sent skilaboð ef þeim liggur eitthvað á hjarta. En þessum þætti er öllum lokið. Ég vil þakka þeim sem hlýddu og vona að þið eigið hugheil og gleðileg jól.
Heilir og sælir ágætu hlustendur og verið velkomin í áttunda þátt málfarslögreglunnar.
Númer í stað nafna
Við byrjum á að líta í dagbók lögreglunnar.
Á vef Vísis mátti lesa eftirfarandi texta laugardagskvöldið 16. september síðastliðinn:
Kona var handtekin vegna gruns um fjársvik í verslunarmiðstöð í hverfi 103 rétt fyrir 17 í dag, að því er segir í dagbók lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu.
Síðar í sömu frétt mátti lesa:
Þá var töluverður erill hjá lögreglu fram eftir degi í dag en klukkan 11:30 var tilkynnt um nytjastuld á bifreið í hverfi 108 í Reykjavík og um klukkan 13 var tilkynnt um þjófnað úr verslun í sama hverfi.
Tókuð þið eftir þessu:
„Hverfi 103 og hverfi 108.“
Ég veit ekki hvort þetta kemur svona frá lögreglunni sjálfri eða frá fréttamanni Vísis.
Kannski hef ég misst af einhverju, en hvenær hættum við að kalla hverfin sínum réttu nöfnum og fórum að nefna þau eftir póstnúmerum?
Ég er reyndar orðinn vanur því að miðbær Reykjavíkur og nágrenni hans skuli vera nefnd 101. Þar á skáldsaga Hallgríms Helgasonar, 101 Reykjavík, sjálfsagt einhvern hlut að máli. En hvenær var byrjað að kalla Háaleitis- og Bústaðahverfið hverfi 103 og 108?
Verður kannski ekki langt að bíða þess að við munum búa í bæjum 220, 210 og 200 en ekki í Hafnarfirði, Garðabæ og Kópavogi?
Eða förum við kannski einhverntíma til landa 45, 49 eða 34 í staðinn fyrir að fara til Danmerkur, Þýskalands eða Spánar?
Ég veit ekki með ykkur, en mér finnst eitthvað ópersónulegt og stofnanalegt við það að nota þessi númer, sérstaklega þegar hægt er að nota gamalgróin nöfn í staðinn fyrir númerin.
Ég vil helst ekki vera í 101, heldur niðri í miðbæ Reykjavíkur. Ég vil ekki vera í 220, heldur í Hafnarfirði. Og ég vil ekki fara til 310, 800 eða 600, heldur upp í Borgarnes, austur á Selfoss eða til Akureyrar.
Það er nóg að þurfa að búa við kennitölublæti íslenskra stofnana og þjónustufyrirtækja. Við þurfum ekki að láta póstnúmerakerfið yfirtaka nafnahefðina hjá okkur líka. Ég vona að minnsta kosti að við getum áfram notað hefðbundin nöfn á sveitarfélögum, bæjum, bæjarhlutum og öðrum stöðum á landinu í staðinn fyrir þessi númer.
Og þá að föstum liðum eins og venjulega:
Ókeypis ráð til virkra í athugasemdum
Stundum þegar ég slysast til að lesa umræður virkra í athugasemdum rekst ég á að einhver er kallaður forheimskur.
Nokkur dæmi um þetta orð má líka finna á vefnum tímarit.is, það elsta frá 1970, og það má meira að segja finna dæmi um þetta orð í Orðabók háskólans. Dæmið sem notað er þar er úr bókinni Slitur eftir Brodda Jóhannesson, frá árinu 1978.
Leyfið mér hér með að leiðrétta þennan misskilning: Lýsingarorðið forheimskur er ekki til, eða ætti a.m.k. ekki að vera til.
Við könnumst við orðið forljótur. Samkvæmt mínu viti er for- í forljótur það sama og skítur eða drulla og þegar menn eru sagðir forljótir er þeim sem sagt líkt við skít, eða drullu.
En menn geta ekki verið forheimskir.
Aftur á móti er til sagnorðið forheimska, sem þýðir að gera einhvern heimskan og nafnorðið forheimskun er svo athöfnin, þ.e. að gera einhvern heimskan.
Þessi tvö orð eru líklega komin úr dönsku. Þar er forskeytið for- það sama og í dönsku orðunum fordumme, sem hefur sömu merkingu og forheimska, forbedre sem þýðir að bæta eitthvað, eða gera eitthvað betra og fordanske þýðir að snara eitthvað eða þýða eitthvað yfir á dönsku.
En menn geta ekki verið forheimskir
Ég vona að þessi misskilningur sé hér með leiðréttur og látum kommentakerfið og virka í athugasemdum ekki forheimska okkur.
Orð ársins 2017
Þá að kosningum.
Nú er farið að síga á seinni hluta ársins 2017. Og þegar áramót nálgast fara í gang kosningar um hitt og þetta ársins. Við kjósum mann ársins, lag ársins, plötu ársins, kvikmynd ársins, bók ársins og ýmislegt fleira ársins.
Málfarslögreglan ætlar ekki að láta sitt eftir liggja og stendur því fyrir vali á orði ársins. Kosningunni um orð ársins verður skipt í tvær umferðir. Í fyrri umferð má velja úr lista af 56 orðum. Orðin á listanum hafa að vísu ekki öll komið til sögunnar á þessu ári, en þau eiga það sameiginlegt að hafa komist í orðabókina á vefnum ordabokin.is undanfarið ár.
Úr þessum lista má velja fimm orð og gefa þeim stig frá einu og upp í fimm. Tíu stigahæstu orðin komast svo áfram í seinni umferð. Kosningin fer fram á vefnum og má nálgast tengilinn á hana á vefnum ordabokin.is. Hlustendur eru hér með hvattir til að taka þátt í kosningunni og hafa áhrif á framtíð íslenskunnar.
Þá er hugmyndabrunnurinn tæmdur að þessu sinni. Ég minni að lokum á síður Málfarslögreglunnar á Facebook og Twitter og á vefinn ordabokin.is. Þar geta hlustendur skoðað orðskýringar og sent skilaboð ef þeim liggur eitthvað á hjarta.
